خارشتر گیاهی با خواص دارویی از خانواده بقولات یا باقلائیان (Fabaceae) است که به‌دلیل ویژگی‌های درمانی فراوان خود، در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه یکی از علوفه‌های خوراکی برای حیواناتی مانند شتر و بز محسوب می‌شود.
ساختمان گیاه خارشتر گیاه خارشتر، یک درختچه کوچک و خاردار است که شاخه‌هایش به شکل پیچیده‌ای توسعه یافته و قد آن معمولاً تا یک متر می‌رسد. ریشه‌های خارشتر می‌توانند به عمق ۵ تا ۷ متر در زمین نفوذ کنند و همچنین، ساقه‌های زیرزمینی آن اغلب بیش از ۲ متر عمق دارند و به طور افقی تا ۸ متر گسترش پیدا می‌کنند.
ساقه‌های سبز گیاه خارشتر دارای خارهایی به طول ۲ تا ۴ سانتیمتر با نوک زرد هستند. برگ‌های آن به طور متناوب و ساده شکل بیضوی دارند و به طول ۷ تا ۲۰ میلیمتر می‌رسند. سطح بالایی برگ‌ها به رنگ سبز یا زرد و سطح پایینی آنها به رنگ مایل به آبی و کمی پرزدار است.
گل‌های گیاه خارشتر با رنگی از صورتی تا قهوه‌ای مایل به قرمز، با اندازه تقریبی ۱۰ میلیمتر و پایه‌ای کوتاه و باریک به صورت خوشه‌های کوچک ظاهر می‌شوند. تعداد گل‌ها در هر خوشه از ۱ تا ۶ گل متغیر است، که این میزان به خارهای کناری آنها بستگی دارد. میوه‌های آن یک غلاف کوچک به طول ۲۰ الی ۳۰ میلیمتر دارند که بین دانه‌هایشان جمع شده و غلاف آنها از بین نمی‌رود. به‌طورکلی، ظاهر و ساختمان گیاه خارشتر تحت تأثیر شرایط محیطی متفاوت است.
گیاه خارشتر اصلی‌ترین منابع آن را در مناطقی مانند روسیه، جنوب آفریقا، آسیای غربی و مناطق مدیترانه‌ای دارد. این گیاه در شرایط محیطی بسیار متنوعی رشد می‌کند از جمله مناطقی که مرطوبیت بالا دارند یا به شدت خشک هستند. همچنین، خارشتر مقاومت بالایی نسبت به سرما و شوری دارد.
محیط رشد خارشتر شامل بیابان‌ها، مناطق نیمه خشک، کناره‌های جاده‌ها و زمین‌های خالی می‌شود. این گیاه معمولاً در ارتفاعات و نواحی خشک و کم‌آبی واقع شده و در انواع خاک‌ها حتی در مناطق نمک‌زار نیز می‌روید.
در ایران، خارشتر در بیابان‌ها و مناطق خشک و نیمه خشک کشور رشد می‌کند. مناطقی مانند بلوچستان، خوزستان، سمنان، کرمانشاه، بجنورد، اهواز، شیراز، بندرعباس، قشم و خراسان از جمله نواحیی هستند که این گیاه به‌صورت خودرو پراکنده یافت می‌شود.
علاوه بر نام علمی Alhagi maurorum یا Alhagi persarum، گیاه خارشتر به انواع نام‌های دیگر نیز شناخته می‌شود. در زبان انگلیسی، علاوه بر Camelthorn و Persian manna plant، ممکن است از اصطلاحات دیگری مانند “Turkestan thorn”، “Turanian thorn”، “Syrian thorn” و “Egyptian thorn” استفاده شود. همچنین، در زبان‌های دیگر می‌توان این گیاه را با نام‌های محلی مانند “شیکرا” در فارسی، “الحاجی” در عربی، “ألحجي” در اماراتی، و “شكران” در عربستان سعودی شناخت.
ترنگبین ، ترانگبین ) چیست؟ترنجبین یک ماده صمغی و شیرین است که عمدتاً از گیاه خارشتر به دست می‌آید. این ماده به صورت طبیعی در هوای گرم از گل‌های گیاه خارشتر ترشح می‌شود. همچنین، نوع دیگری از ترنجبین از غلاف‌های دانه‌های گیاه خارشتر به دست می‌آید که شیرین و ملین است.
ترنجبین به ماده‌ای صمغی، زرد مایل به قهوه‌ای و شکلی اشک‌مانند (به اندازه ۱ الی ۳ میلیمتر) گفته می‌شود. این ماده به‌طور معمول در اثر فعالیت تغذیه‌ای و ترشحی حشرات روی برخی از گیاهان ایجاد می‌شود، از جمله گیاه خارشتر. در طب سنتی ایرانی و اسلامی، ترنجبین با نام‌های دیگری مانند عسل النادا (عسل شبنم) و اوستورانژبین (عسل شتر) شناخته شده است.
این ماده به عنوان یک ملین خفیف استفاده می‌شود و به عنوان درمان زردی نوزادان در داروسازی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، ترنجبین به‌عنوان یک شیرین‌کننده، ضدسرفه و تسکین‌دهنده گلو درد، ضداسپاسم، ادرارآور، پاک‌کننده مثانه، محرک مزاج و گرم‌کننده بدن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از ترنجبین در ادبیات فارسی سنتی نیز برای حفظ سلامتی، درمان سرخچه و تب خفیف پیشنهاد شده است.
خارشتر به عنوان یک گیاه دارویی متعدد الاستفاده، دارای خواصی است که به سلامتی و درمان بسیاری از بیماری‌ها کمک می‌کند. در زیر به برخی از فواید و خواص خارشتر اشاره می‌شود:
ضدعفونی کننده: خارشتر خواص ضدمیکروبی دارد که می‌تواند در مبارزه با عفونت‌های مختلف بدن مؤثر باشد.بندآورنده خون: مصرف خارشتر می‌تواند فرایند خونریزی را کنترل کرده و به تعادل فشار خون کمک کند.ضد التهاب: خارشتر دارای خواص ضد التهابی است که می‌تواند در تسکین التهابات مفاصل، بافت‌های نرم و سایر بخش‌های بدن مؤثر باشد.تب بر: مصرف خارشتر می‌تواند در کاهش تب و بهبود وضعیت عمومی بیماران مبتلا به تب مؤثر باشد.تسکین درد: خواص تسکین‌دهنده خارشتر می‌تواند در کاهش درد و ورم مفاصل، عضلات و سایر بخش‌های بدن تأثیرگذار باشد.کاهش قند خون: مصرف خارشتر می‌تواند به کاهش قند خون در افراد مبتلا به دیابت کمک کند.پشتیبانی از سیستم گوارش: خارشتر می‌تواند به بهبود گوارش و جلوگیری از مشکلات مربوط به آن کمک کند.ضد اسپاسم: خواص ضد اسپاسمی خارشتر می‌تواند در کاهش تشنج‌ها و اسپاسم‌های مختلف بدن مؤثر باشد.تسهیل دفع سنگ کلیه و مثانه: مصرف خارشتر می‌تواند در تسهیل فرایند دفع سنگ‌های کلیه و مثانه کمک کند.تسکین بیماری‌های پوستی: خواص ضد التهابی و ضد باکتریایی خارشتر می‌تواند در درمان بیماری‌های پوستی مانند قانقاریا و اگزما مؤثر باشد.تقویت سیستم ایمنی: خارشتر می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی بدن و افزایش وزن سالم کمک کند.با توجه به این خواص، خارشتر به‌عنوان یک گیاه دارویی مهم در طب سنتی و درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما قبل از استفاده از آن به‌همراه متخصص مراجعه و نکات مربوط به مصرف و دوزبندی آن را رعایت کنید.
خارشتر در شرایط خاصی که افراد یک یا چند خصوصیت زیر را دارا باشند، نباید مورد استفاده قرار گیرد:
واکنش آلرژیک: افرادی که به خارشتر یا سایر گیاهان خانواده Fabaceae حساسیت دارند، باید از مصرف خارشتر خودداری کنند. واکنش‌های آلرژیک می‌تواند از علائم خفیف تا عوارض جدی مانند آنافیلاکسی باشد.حساسیت بیش‌ازحد: افرادی که دارای حساسیت‌های شدید به مواد غذایی یا گیاهان هستند، باید از مصرف خارشتر پرهیز کنند، زیرا ممکن است باعث تشدید علائم حساسیت شود.بارداری یا شیردهی: در دوران بارداری یا شیردهی، بهتر است از مصرف خارشتر خودداری شود، مگر اینکه توسط پزشک توصیه شود.تعریق بدنی مختل: افرادی که دارای مشکلات تعریق بدنی مانند هیپرهیدروزیس هستند، باید از مصرف خارشتر پرهیز کنند، زیرا ممکن است این ماده باعث تشدید مشکلات آنها شود.سنگ کیسه صفرا و التهاب مثانه: افرادی که دارای سنگ کیسه صفرا یا التهاب مثانه هستند، باید از مصرف خارشتر خودداری کنند، زیرا ممکن است عوارض بیشتری به وجود آید.تب حاد، سرخک، آبله و اسهال خونی: در حالت‌های تب حاد، سرخک، آبله یا اسهال خونی، بهتر است از مصرف خارشتر خودداری شود، مگر اینکه توسط پزشک توصیه شود.هماچوری: افرادی که دارای مشکلات هماچوری یا مشکلات گوارشی شدید هستند، باید از مصرف خارشتر خودداری کنند، زیرا ممکن است عوارض بیشتری به وجود آید.همچنین، هرگز قبل از شروع مصرف هر گونه دارو یا گیاهان دارویی، بهتر است با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید، به ویژه اگر شرایط خاصی دارید که مصرف خارشتر را غیرممکن یا خطرناک می‌کند.
گیاه خارشتر در اشکال مختلفی مانند پودر، ضماد، دمنوش و عرق قابل مصرف است. هر یک از این اشکال برای موارد مختلفی از جمله رفع رسوب‌های کلیه، جلوگیری از ابتلا به سنگ کلیه، ادرار آوری، مسهلی، التیام زخم‌ها و … استفاده می‌شود. در ادامه، روش‌های مصرف گیاه خارشتر به شیوه‌های مختلف آورده شده است:
1- پودر خارشتر پودر خارشتر می‌تواند به عنوان مکمل غذایی یا دارویی در مقادیر معین مصرف شود. معمولاً 1 تا 3 چای‌خوری از پودر خارشتر در روز می‌تواند مصرف شود. قبل از استفاده از پودر خارشتر، بهتر است با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.
2- ضماد خارشتر برای استفاده به‌عنوان ضماد، گیاه خارشتر می‌تواند به صورت خام یا پودر شده استفاده شود. ضماد خارشتر می‌تواند برای التیام زخم‌ها و ضایعات پوستی مورد استفاده قرار گیرد. قبل از استفاده، ضماد را با آب جوشیده تمیز کرده و روی زخم قرار دهید، سپس با باند پوشش دهید.
3- دمنوش و عرق خارشتر برای تهیه دمنوش یا عرق خارشتر، می‌توانید یک یا دو قاشق چای‌خوری از گیاه خشتر خشک یا تازه را در یک فنجان آب جوش قرار داده و به مدت 10 تا 15 دقیقه بگذارید. سپس آن را صاف کرده و مصرف کنید. معمولاً 2 تا 3 بار در روز می‌توانید دمنوش یا عرق خارشتر را مصرف کنید.
4- ترنجبین مصرف ترنجبین نیز بسته به شرایط فرد و موارد مختلفی که باید درمان شود، متغیر است. اما معمولاً مقدار مصرف ترنجبین بین 20 تا 150 گرم در روز می‌باشد. به هر حال، قبل از مصرف ترنجبین، بهتر است با پزشک یا متخصص مشورت کنید.
در هر صورت، مقدار مصرف و روش استفاده از گیاه خارشتر باید با توجه به شرایط فرد و توصیه‌های پزشک تعیین شود. همچنین، قبل از شروع مصرف هر گونه دارو یا گیاهان دارویی، بهتر است با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.
هشدار! این مطلب صرفا جنبه آموزشی دارد و برای استفاده از آن لازم است با پزشک یا متخصص مربوطه مشورت کنید.
